TÜRKİYE’DE İSLAM VE DEMOKRASİ/4
“Sivil toplum” kavramı 1980’li yılların başında başta Murat Belge olmak üzere bir grup sol entelektüel tarafından kültür hayatımıza sokuldu. Aynı yıllarda İslami hareketin de, hayatın bütün alanlarında yükselişine tanık olduk. Nihayet öne çıkan İslamcılar, doğal olarak dönemin en kullanışlı ve prestijli kavramı olan “sivil toplum”a da sahip çıktılar. Bunun hiçbir sakıncası yok, fakat bazı dini cemaatlerin kendilerini birer “sivil toplum kuruluşu” (STK) olarak lanse etmeleri; daha da ileri giderek, Türkiye’de sivil toplumun ana öğesi olarak dindarları ve onların oluşturdukları dernek, vakıf ve cemaatleri göstermeleri üzerine durup tartışmak gerekiyor.
Öncelikle “sivil” kavramının yanlış veya eksik kullanımını ele alalım. Bizde genellikle “sivil” denilince, “askeri olmayan” veya “doğrudan devlete bağlı olmayan” anlaşılıyor ki, bu özellikler gerekli olmakla birlikte asla yeterli değildir. Örneğin ticaret ve sanayi odaları, barolar, sendikalar, TÜSİAD, MÜSİAD gibi dernekler de dahil diğer tüm meslek kuruluşları da, bazılarının ileri sürdüğü gibi birer STK olarak görülemezler. Bunlar belli grupların çıkarlarını gözetmek ve kendi aralardındaki dayanışmayı güçlendirmek için kurulmuş, devletten bağımsız ama sürekli olarak onunla ilişkide olma durumundaki örgütlenmelerdir; birer “baskı grubu”durlar.
Başkaları için çalışma
Bu kuruluşlar, özlerinde diğerkâmlık (İng: altruism, Fransızca altruisme) olmadığı için, yani başkalarının yararını kendi yaraları kadar, hatta sıklıkla ondan daha fazla gözetmedikleri için birer STK sayılmazlar. Buna karşılık hiçbir maddi veya manevi kişisel çıkar gözetmeksizin; hatta kendi imkanlarından fedakârlık yaparak yoksullar, mahrumlar, hastalara yardım etmek; veya insan hakları, çevre, adalet gibi değerleri korumak ve güçlendirmek için çalışanların oluşturdukları kuruluşlar birer STK’dır.
Kuşkusuz ulvi amaçlar için çalışıyor görünüp insanların iyiniyetlerini, merhamet duygularını sömüren kişi ve kuruluşlar da mevcut. Öte yandan birer STK görünümünde olup örtülü bir şekilde bazı devletler, şirketler ya da baskı grupları tarafından finanse edilen ve bu yapıların nüfuzlarını geliştirmede birer enstrüman olan kuruluşlar da vardır.
Son olarak: Özellikle komünist bloğun çokmesi ve hemen ardından yaşanan kürselleşmeyle birlikte “hükümet dışı kuruluşlar”ın sayı, etki ve önemleri öyle arttı ki, bu başlıbaşına bir “business” haline geldi, sektörleşti. Günümüzde o kadar çok sayıda ve iyi imkanlarla profesyonel kadrolar istihdam ediyorlar ki bu tür kuruluşların bütçelerinin yüklü bir bölümü işletme masraflarına ayrılıyor.
Cemaatlerin dönüşümü
Bu uzun girişten sonra İslami cemaatlerin ve onların denetimindeki vakıf ya da derneklerin birer STK olup olmadığı sorusuna dönebiliriz. Cevabım çok açık ve net: Hayır değiller.
Doğrudur, İslam dünyasının birçok köşesinde olduğu gibi Türkiye’de de İslami kuruluşlar, sosyal devletin boşluğunu çok iyi değerlendirip eğitim, sağlık gibi alanlara giriyor; yoksul öğrencilere burs, pansiyon, dersane imkanı sunuyor, mahrumiyet bölgelerinde insanları karşılıksız tedavi ediyor, onlara yiyecek, yakacak vs. dağıtıyorlar.
Ama tüm bu yardımların sadece “Allah rızası” için dağıtıldığı asla söylenemez. Bunlar aynı zamanda, cemaatlerin varlıklarını daha da güçlenerek sürdürmeleri için gerekli olan faaliyetlerdir.
Örneğin kendilerine okuma yardımı yapılan gençlerin herbiri potansiyel cemaat üyesi olarak görülür ve öyle yetiştirilir. Kafalarının çelinmemesi için cemaatin izin verdiği yayınlardan başkalarının okunması, izlenmesine izin verilmez; yasaklara uymayanlar da hemen dışlanır.
Ne var ki Türkiye’nin son yıllarda her şeye rağmen daha demokratik, özgür ve açık bir ülke olmasından cemaatler de doğrudan etkileniyor. Hiçbir cemaat kendi kabuğu içinde kalamıyor. Ne kadar direnmek isterse istesin değişip dönüşüyor. Özellikle yeni kuşakların içlerinde yer aldıkları cemaatlerin geleneksel yapısını epey zorladıklarını duyuyor ve görüyorum.